پوسیدگی دندان یکی از شایع‌ترین مشکلات بهداشتی در سراسر جهان است که هم کودکان و هم بزرگسالان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این مشکل به‌دلیل تخریب ساختار دندان بر اثر فعالیت باکتری‌های موجود در دهان ایجاد می‌شود که قندهای موجود در غذا را تجزیه کرده و اسید تولید می‌کنند. این اسید به تدریج مینای دندان را ضعیف می‌کند و باعث تشکیل حفره‌ها یا همان پوسیدگی‌ها می‌شود. اگرچه پوسیدگی دندان به‌عنوان یک بیماری پیشگیرپذیر شناخته می‌شود، اما همچنان یکی از مهم‌ترین مشکلات سلامت دهان و دندان در سطح جهانی به شمار می‌آید. شناخت دقیق علل پوسیدگی دندان، به‌ویژه در کودکان و بزرگسالان، می‌تواند به پیشگیری مؤثر از آن کمک کند و باعث کاهش نیاز به درمان‌های پرهزینه و دردناک شود.در مقاله علل اصلی پوسیدگی دندان در کودکان و بزرگسالان با مجله پزشکی آزیتا سجادیان همراه شوید ما به بررسی بیشتر این موضوع می پردازیم.
تغذیه نامناسب و مصرف مکرر قندها
یکی از اصلی‌ترین عوامل مؤثر در پوسیدگی دندان در هر دو گروه سنی، تغذیه نادرست و مصرف زیاد مواد قندی و نشاسته‌ای است. خوراکی‌هایی مانند شیرینی‌ها، نوشابه‌ها، شکلات، چیپس، آبمیوه‌های صنعتی و حتی برخی میوه‌های خشک‌شده، حاوی قندهای ساده‌ای هستند که باکتری‌های دهان به‌سرعت از آن‌ها تغذیه کرده و اسید تولید می‌کنند. در کودکانی که به‌طور مرتب از بطری حاوی شیر یا آبمیوه استفاده می‌کنند، خطر پوسیدگی زودرس دندان‌های شیری به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد. در بزرگسالان نیز عادت به نوشیدن نوشیدنی‌های شیرین در طول روز، مانند قهوه‌های شیرین یا نوشیدنی‌های انرژی‌زا، زمینه را برای حملات اسیدی مداوم فراهم می‌کند. در چنین شرایطی، بزاق دهان فرصت کافی برای خنثی‌سازی اسید را پیدا نمی‌کند و مینای دندان به‌تدریج فرسوده می‌شود.
عدم رعایت بهداشت دهان و دندان
نقص در رعایت بهداشت دهان و دندان یکی دیگر از عوامل حیاتی در ایجاد پوسیدگی است. در صورتی که مسواک زدن به‌صورت منظم و صحیح انجام نشود، پلاک‌های میکروبی روی سطح دندان‌ها باقی می‌مانند و در طول زمان به جرم دندانی تبدیل می‌شوند که محل تجمع باکتری‌ها و اسیدهای مخرب خواهد بود. بسیاری از کودکان به‌دلیل بی‌تجربگی یا عدم نظارت والدین، مسواک زدن را به‌درستی انجام نمی‌دهند یا آن را به‌طور کامل نادیده می‌گیرند. در بزرگسالان نیز کم‌توجهی به نخ دندان، عدم استفاده از دهان‌شویه، و پاک‌سازی ناکامل دندان‌ها می‌تواند باعث افزایش خطر پوسیدگی شود. حتی افرادی که روزی دوبار مسواک می‌زنند، اگر تکنیک مسواک‌زدن آن‌ها صحیح نباشد یا مدت کافی برای این کار صرف نکنند، همچنان در معرض خطر پوسیدگی خواهند بود.
کاهش ترشح بزاق و خشکی دهان
بزاق نقش مهمی در محافظت از دندان‌ها دارد. این مایع طبیعی دهان، علاوه بر شستشوی سطح دندان‌ها از باقی‌مانده مواد غذایی، دارای مواد معدنی است که می‌تواند در ترمیم مینای آسیب‌دیده دندان نقش داشته باشد. همچنین بزاق با خنثی‌سازی اسیدهای تولیدشده توسط باکتری‌ها، از تخریب مینای دندان جلوگیری می‌کند. در بسیاری از بزرگسالان، به‌ویژه افراد مسن یا کسانی که داروهای خاصی مانند آنتی‌هیستامین‌ها، داروهای ضدافسردگی یا داروهای ضد فشارخون مصرف می‌کنند، خشکی دهان به‌عنوان یک عارضه جانبی دارویی ایجاد می‌شود که ریسک پوسیدگی را افزایش می‌دهد. در کودکان نیز گاهی خشکی دهان به‌دلیل بیماری‌های خاص یا تنفس دهانی شبانه ممکن است بروز کند. کاهش میزان بزاق در این افراد، یکی از فاکتورهای پنهانی اما بسیار مؤثر در افزایش آسیب‌پذیری دندان‌ها در برابر پوسیدگی محسوب می‌شود.
ویژگی‌های ساختاری دندان‌ها و عوامل ژنتیکی
ساختار دندان‌ها و ترکیب شیمیایی مینای آن‌ها نیز می‌تواند بر میزان مقاومت دندان در برابر پوسیدگی تأثیر بگذارد. برخی افراد به‌صورت ژنتیکی دارای مینای ضعیف‌تر یا دندان‌هایی با شیارها و فرو رفتگی‌های عمیق‌تر هستند که تمیز کردن آن‌ها دشوارتر است. این ویژگی‌های آناتومیکی، به‌خصوص در کودکان، می‌تواند باعث گیر کردن باقی‌مانده غذا در سطح جونده دندان‌ها شود و به رشد باکتری‌ها و تشکیل پلاک کمک کند. همچنین ترکیب شیمیایی بزاق، میزان کلسیم و فسفات موجود در آن و سطح pH طبیعی دهان نیز می‌تواند تحت‌تأثیر عوامل ژنتیکی قرار گیرد. اگرچه نمی‌توان ژنتیک را تغییر داد، اما درک این مسئله کمک می‌کند که افراد مستعد پوسیدگی، با مراقبت‌های ویژه و مراجعه منظم به دندان‌پزشک از بروز آسیب جلوگیری کنند.
استفاده ناکافی از فلوراید
فلوراید یکی از مؤثرترین عناصر در پیشگیری از پوسیدگی دندان به شمار می‌آید. این ماده با تقویت مینای دندان و افزایش مقاومت آن در برابر اسیدهای باکتریایی، نقش کلیدی در حفظ سلامت دهان دارد. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، آب آشامیدنی به‌صورت استاندارد با فلوراید غنی می‌شود، اما در برخی مناطق، فلوراید طبیعی موجود در آب کم است یا اصلاً وجود ندارد. علاوه بر آن، اگر افراد از خمیردندان‌های غیر فلورایددار استفاده کنند یا از آب بطری‌شده‌ای مصرف کنند که فاقد فلوراید است، خطر پوسیدگی به‌مراتب بیشتر خواهد شد. کودکان به‌ویژه در سنین رشد دندان‌های دائمی، بیش از دیگران به فلوراید نیاز دارند تا مینای دندان‌هایشان به درستی تکامل یابد. دندان‌پزشکان ممکن است استفاده از فلورایدتراپی موضعی یا دهان‌شویه‌های مخصوص را برای کودکانی که در معرض پوسیدگی بالا هستند توصیه کنند.
عادات نادرست و سبک زندگی
عادات روزمره نادرست می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر سلامت دندان تأثیر بگذارند. یکی از عادات آسیب‌زا در میان کودکان، مکیدن انگشت شست یا استفاده طولانی‌مدت از پستانک و شیشه شیر است که باعث تغییر شکل فک و دندان‌ها می‌شود و می‌تواند فضاهایی برای تجمع باکتری‌ها ایجاد کند. در بزرگسالان، مصرف دخانیات و الکل نقش چشمگیری در تخریب بافت لثه و مینای دندان دارد. همچنین استرس‌های مزمن که منجر به فشردن دندان‌ها (دندان‌قروچه) می‌شود، می‌تواند سطح دندان را در معرض فرسایش قرار دهد و احتمال پوسیدگی را بالا ببرد. خواب ناکافی، تغذیه نامنظم و نداشتن برنامه دقیق برای مراقبت از دهان و دندان نیز از جمله عواملی هستند که ریسک پوسیدگی را در تمامی گروه‌های سنی افزایش می‌دهند.
مراجعه نکردن منظم به دندان‌پزشک
در بسیاری از موارد، پوسیدگی دندان در مراحل اولیه بدون علائم است و فقط توسط دندان‌پزشک در معاینات دوره‌ای قابل تشخیص است. متأسفانه بسیاری از افراد، به‌ویژه بزرگسالان، فقط زمانی به دندان‌پزشک مراجعه می‌کنند که درد یا ناراحتی شدید را تجربه کنند، در حالی که در آن زمان ممکن است آسیب دندان به مرحله غیرقابل بازگشت رسیده باشد. در کودکان نیز اگر مراجعه به دندان‌پزشک از سنین پایین به‌صورت منظم آغاز نشود، نه‌تنها مشکلات دندان دیر تشخیص داده می‌شوند، بلکه کودک به مراجعه‌های درمانی سخت و ترسناک عادت می‌کند و دچار اضطراب دندان‌پزشکی خواهد شد. معاینه دوره‌ای می‌تواند به تشخیص زودهنگام پوسیدگی‌ها، انجام فلورایدتراپی، یا ترمیم‌های کوچک پیش از تبدیل شدن به حفره‌های بزرگ کمک کند و از درمان‌های ریشه‌دار و پرهزینه پیشگیری نماید.
جمع بندی
پوسیدگی دندان پدیده‌ای چندعاملی است که از تعامل عوامل بیولوژیکی، رفتاری، محیطی و ژنتیکی ناشی می‌شود. در کودکان، رژیم غذایی پرقند، استفاده طولانی از شیشه شیر، و بی‌توجهی به بهداشت دهان از عوامل اصلی محسوب می‌شوند، در حالی که در بزرگسالان، عواملی نظیر مصرف دارو، خشکی دهان، عادات ناسالم و کم‌توجهی به مراجعات دوره‌ای نقش پررنگ‌تری دارند. با این حال، نکته امیدوارکننده آن است که اکثر عوامل خطر قابل کنترل و پیشگیری هستند. آموزش مناسب والدین، فرهنگ‌سازی درباره اهمیت بهداشت دهان، استفاده از فلوراید، مراجعه منظم به دندان‌پزشک، و انتخاب رژیم غذایی سالم می‌توانند به‌طور چشمگیری میزان پوسیدگی دندان را کاهش دهند. با اتخاذ سبک زندگی سالم و مراقبت مستمر از دندان‌ها، می‌توان از سلامت دهان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی کیفیت زندگی محافظت کرد.